Özet
DİVANÜ LÛGATİ’T-TÜRK’E GÖRE İNSANLAR ARASINDAKİ İLİŞKİLERDE NEZAKET
Büyük Türk dilcisi ve düşünürü Kâşgarlı Mahmud’un ansiklopedik mahiyet taşıyan ve âdeta XI. asır Türk dünyasının aynası olan Divanü Lûgati’t-Türk (DLT) adlı eseri, Türk dili ve edebiyatının, Türk tarih ve coğrafyasının yanı sıra, Türk kültürünün ve etnografyasının da en eski ve temel kaynaklarındandır. Divanü Lûgati’t-Türk’e bu nazarla bakıldığında onda Türk sosyal hayatının her alanına ait verileri bulmak mümkündür. Toplumların yaşam biçimleri, dünyayı algılayışları o toplumun dilinde de kendini gösterir.
Nezaket, toplum dil bilimiyle ilgili bir olgudur ve araştırmacılar tarafından ‘insan iş birliğinin ilk koşulu ve toplum düzeninin oluşumuna temel’ olarak tanımlanır. Türkçede nezaket anlamı, kendine özgü biçimde, çeşitli unsurlar aracılığıyla ifade edilir. Her toplumun, gündelik yaşamın çeşitli alanlarında belirli durumlar için kullandığı kendine özgü dilsel davranış şekiller vardır. Selâmlaşma, vedalaşma, hitap şekilleri ve nezaket kuralları da sosyal yaşamın en önemli iletişim rutinleri arasındadır.
Divanü Lûgati’t-Türk’ün söz varlığı, birçok alanda olduğu gibi, XI. asır Türk toplumunda nezaket hakkında da önemli bilgiler içermektedir. Bu çalışmada, Divanü Lûgati’t-Türk’te kişiler arası ilişkilerde nezaket ifadeleri tespit edilecek ve incelenecektir. Böylece, XI. asırdaki Türk sosyal yaşantısı, insanlar arası ilişkilerdeki nezaket açısından açıklanmaya çalışılacaktır. Bu amaçla, önce Divanü Lûgati’t-Türk satır satır taranarak çağının nezaket kurallarını yansıtan bütün kelime, deyim, atasözü, beyit ve manzum parçalar fişlenmiş; daha sonra elde edilen malzeme, kendi içinde sınıflanıp listelenmiştir.
Anahtar Kelimeler
Divanü Lûgati’t-Türk, Söz varlığı, Nezaket, Nezaket kuralları, İnsanlar arasındaki ilişkiler.