Özet
ATOGLANMY YA-DA ÇAPYKSUWAR? TÜRKMEN AT MEDENIYETI BILEN BAGLANYŞYKLY SÖZ
Bu makalede Türkmencede geçen at ve binicilikle ilgili birkaç kavram üzerinde durulmuş, Türk kültürünü yansıtan bu kavramların başka uluslara da ödünç verildiğine dikkat çekmeye çalışılmıştır. Bugün Türkmenistan’da edebî dilde Türkçede cokey olarak bilinen yarış atının binicisine çapıksuwār deniyor. Hâlbuki eski Türkmencede ve Türkmencenin bugünkü Yomut dıyalektinde at oğlan / atoğlan terimi kullanılmaktadır. Çoğunluğu Yomut olan İran Türkmenleri, Farsça çābuk-suvār yerine atoğlan terimini yaygın olarak kullanıyorlar. Geleneksel Türkmen at yarışlarında mesafe göz kararıyla belirleniyordu ve yarış sona yaklaştığı zaman, yarışı coşturmak için davul eşliğinde “şādıyān” adlı, zurnayı andıran bir müzik aleti ile ‘atı (hedefe) getiren’ anlamındaki “at getiyr” denen ezgi çalınıyordu. At kültüründe bu geleneklerle birlikte atoğlan deyimi de yok olmuştur. Hâlbuki atoğlan ya da oğlan sözü Orta Asya’dan Anadolu’ya geçtikten sonra Polonya üzerinden bütün Avrupa’ya yayılmıştır. Osmanlılarda kullanılan at oğlanı ve onun kısalmış şekli oğlan, Lehçeden (Leh dilinden) birçok Avrupa diline geçmiştir. İngilizcede bu söz ‘atly süvary’ ya da ‘atly savaşçı’ anlamında uhlan / ulan şeklinde vardır ve “yūlan” şeklinde telaffuz edilir. Bu söz Sırp, Bulgar ve Romen dillerinde ulan, Çek dilinde ulán, Almancada Ulan, İtalyancada ulano, Rus dilinde de ulanıy şeklinde bazen biraz semantik değişikliğe uğrayarak yaygın şekilde kullanılmaktadır. İngilizceden Türkçeye geçen cokey sözünün XVI. asırdan önceki ilk anlamı da ‘oğlan’dır. At sözü Moğol diline geçince agta olmuştur; Türkmencede ağta ‘kısırlaştırılmış’ demek, Moğolcada da aynı anlamda kullanılıyor. Atın kısırlaştırılıp “ağta” olması hükümdarların belli atların yalnız kendindilerinde bulunması isteğinden doğmuştur. Agta sözü ‘at’ anlamında Farsçada da äḫtä ya da āḫtä / آخته اخته şeklinde korunmuştur. Atlar araba çekmek için de yararlı olmuşlardır. Macarca kosci szeker (“koçi çeker”i andırıyor), ‘araba’ anlamında birçok Avrupa diline geçmiştir. İngilizcede coach ‘otobüs’ demek. Rusçada da коч / koç ‘göçüp konmakda kullanılan ‘üstü örtülmüş araba’ anlamına geliyor. Bu sözün köç / göç ıle ilgili olduğu anlaşılıyor. Atın eyeri aslında Şamanizmde kutsal sayılan koçun boynuzuna benzetilmiştir. Yayda da görülen bu şekle Eski Türkçede ümzük denir. Bir keçe deseni olan bu şekil bugün Türkmencede emzik olmuştur. Türkmenler hızlı koşan ata bedew derler, bu Farsça bir sözcüktür ve Arapça bedevî ile ilgili değildir. Makalede üzengi sözünün etimo
Anahtar Kelimeler
At, atoğlan, üzengi, eyer, agta.