“TAMTAKIR” PEKİŞTİRMESİ ÜZERİNE
(ON THE INTENSIFIED WORD “TAMTAKIR”
)
|
Author
|
:
Mehmet ÖZEREN
|
|
|
Type |
:
Copyright
|
|
Printing Year |
:
2017
|
|
Number |
:
6/3
|
|
Page |
:
1353-1359
|
|
Doi Number |
:
http://dx.doi.org/10.7884/teke.3947
|
Özet
Türkçede seslerle (vurgu, ünsüz ikizleşmesi, ünsüz türemesi, ünlü uzaması, başa hece eklenmesi), eklerle (+-An, +CAK, -dek, +-DIr, +-DUr, -GIl, +KInyA, +lAr, +mAn, +rAK, +TI, +-U, +z), kelimelerle (edatlarla, zamirlerle, tekrarlarla, ek/edatlarla), sözdizimiyle pekiştirme yapılmaktadır. “Tamtakır” sözcüğü de benzer hecelerin tekrarı esasına dayanılarak kurulan bir pekiştirme sözcüktür.
Türkiye Türkçesinde “tamtakır” “içinde bulunması gereken şeylerden hiçbiri bulunmayan, bomboş” anlamında kullanılan bir pekiştirme sözcüktür. Bu pekiştirmenin tamtakır kuru (veya kırmızı) bakır “boş, bomboş”, tamtakır olmak “içinde gerekli hiçbir şey kalmamak” gibi kalıplaşmış kullanımları da bulunmaktadır. Kırgız Türkçesinde taptakırçak “çırıl çıplak, tertemiz olarak”, taptakır “büsbütün, tamamen” örnekleri görülmektedir.
Bu pekiştirme sözcüğünün ilgili kaynaklarda yansıma sözcük olarak kabul edilen “takır” sözcüğünden oluştuğu ileri sürülmektedir. Ancak yansıma sözcükler ile benzer hecelerin tekrarı esasına dayanılarak bir pekiştirme yapılmaz. “Takır” sözcüğü, Türkiye Türkçesi ağızlarında “toprakların yer yer çatlaması, kuruması durumu”, Kırgız Türkçesinde takır “çıplak, bitkisiz, otsuz”; Özbek Türkçesi ağızlarında takır yil “verimsiz yıl” (Sayram); Kâşgar ve Yarkend ağızlarında taúur “toprağı sert ve düz olan çöl”, taúir “üzerinde herhangi bir bitki yetişmeyen; üstünde yün, saç olmayan”; Altay Türkçesinde takır “çıplak, bitkisiz”; Hakas Türkçesinde tahır “kıraç, çıplak, ot yetişmeyen”; Yakut Türkçesinde tahaarııta suox, tuhata suox “verimsiz” biçiminde kullanılmaktadır.
Bu sözcüğün kökünü oluşturan “tak” “yok, değil; boş, açık, çıplak” sözcüğü de tarihi ve çağdaş Türk lehçelerinde görülmektedir: Uygur Türkçesinde taú “angarya”, Dîvânu Lugâti’t-Türk’te dag ~ êag “değil, yok”, Karahanlı Türkçesi Satır Altı Kur’an Tercümesi’nde daġ, °aġ “yok, değil”; Altay Türkçesinde tak cer “çıplak, otsuz yer”, Çuvaş Türkçesinde tak / takah “boşuna, boş yere, yok yere”; Yakut Türkçesinde taak “boşuna” vd.
Anahtar Kelimeler
takır, değil, tekin, tak, dag, tek.
Abstract
In Turkish words are intensified by sounds (stress, consonant duplication, epenthesis, lenghting of vowel, adding an initial syllable), by suffixes (+An, +CAK, -dek, +-DIr, +-DUr, -GIl, +KInyA, +lAr, +mAn, +rAK, +TI, +-U, +z), by word order. One of the ways to intensify a word is to add an initial syllable obtained by closing the first sylabble of the word with one of consonants p,m,r,s. The word “tamtakır” is one of such words.
In Turkey Turkish intensified word “tamtakır” has the meaning of “the state of emptiness, lack of something that should contain.”. “tamtakır” has also configurated uses such as tamtakır kuru (veya kırmızı) bakır “empty, quite empty”, tamtakır olmak “the state of not containing what is necessary”. Kirghiz Turkish has the examples of taptakırçak “completely naked, very clean”, taptakır “entirely, totally”.
This intensified word is claimed to be derived from so-called mimetic word ‘takır’. However with mimetic words, reduplication can not be made by repeating similar syllables. The Word ‘takır’ is used in the meaning of ‘drying and cracking of the soil’ in the sub-dialects of Turkey Turkish, in the meaning of ‘barren, without any plants’ in Kirghiz Turkish, ‘takır yıl’ is used in the meaning of ‘infertile year’ in subdialects of Uzbek Turkish, as takur in the meaning of ‘ dessert with plain and hard soil’, as takir in the meaning of ‘ the one on which nothing can be grown and the one without any hair’ in Kashgar and Yarkend subdialects, as takır in the meaning of ‘ bare, plantless’ in Altai Turkish, as tahır in the meaning of ‘ barren, without any flora’ in Hakas Turkish, as tahaarııta suox, tuhata suox in the meaning of ‘infertile’ in Yakut Turkish.
The root of this Word ‘tak’ in the meaning of ‘lack, absent, empty, bare’ can be seen in modern and historical Turkish dialects: as taú ‘drudgery’ in Uigur Turkish, as dag ~ êag ‘lack, none, un-’ in Dîvânu Lugâti’t-Türk, as daġ, êaġ ‘lack, none, un-’ in Sub-Line Quran Traslation in Kharahanid Turkish, as tak cer ‘barren and grassless place’ in Altai Turkish, as tak ‘clear, clearly, definite, certain, complete, concrete’ in Kirghiz Turkish, as tak / takah ‘in vain, useless, for nothing’ in Chuvash Turkish, as taak ‘for nothing’ in Yakut Turkish.
Keywords
takır, değil, tekin, tak, dag, tek.