БАЙЫРКЫ ТҮРКЧӨ (БАЙЫРКЫ УЙГУРЧА) "СЮАНЬЦЗАН БИОГРАФИЯСЫНДАГЫ" (XI к.) КЫРГЫЗ ЭТНОНИМИ
(KYRGYZ ETHNONYM IN THE OLD TURKIC/ UYGHUR 'HÜEN-TSANG BIOGRAPHY'(XI CENTURY)
)
|
Author
|
:
Nurdin USEEV
|
|
|
Type |
:
Copyright
|
|
Printing Year |
:
2022
|
|
Number |
:
11/3
|
|
Page |
:
981-990
|
|
Doi Number |
:
http://dx.doi.org/10.7884/teke.5528
|
Özet
629-645-жылдардын аралыгында Чыгыш Түркстан, Борбордук Азия жана Афганистан аркылуу Индияга саякат жасаган Сюаньцзан чоң саякатчы, көрүнүтүү окумуштуу жана котормочу катары белгилүү. Сюаньцзандын өмүр-баяны жана Индия саякаты 650-жылдары шакирттери тарабынан өзүнчө бир эмгек катары жазылган. Кытайча жазылган бул эмгекти XI кылымдын башында, Чыгыш Түркстанда Шинку Шели Тутуң байыркы түрк (уйгур) тилине которуп чыккан.
Байыркы уйгур жазуусу менен жазылган “Сюаньцзан биографиясында” байыркы түрк жер аттарын, элдерие жана тарыхына байланыштуу айрым баалуу маалыматтар орун алган. Булардын бири – бул кыргыз этноними. Кытай императору Тай-цзундун мыкты сапаттары баяндалган бөлүмдө кыркыз түрүндө орун алган бул этноним эки жерде учурайт. Биринчи текстте Тай-цзун Тибетти түгөл иликтеп, кыргыздарды толугу менен аңдап билип, түрктөргө, өсүмдүк кийимдүү элдерге жакшы жана адамгерчиликтүү мыйзамдарды жеткиргени үчүн алар ага баш ийип, белектерин жибере баштаганы айтылган. Экинчи текстте түндүктөгү элдердин, анын ичинде кыргыздардын Кытай бийлигине киргени баяндалган. Бул тексттердин жалпы мааниси боюнча кыргыздар – Улуу Кытай сепилинин түндүгүндө жашаган, Кытай үчүн ким экендиктерин билүү маанилүү болгон жана аларды каратып алуу Кытайга чоң кадыр-барк алып келген бир түрк эли.
Anahtar Kelimeler
кыргыз этноними, Сюаньцзан биографиясы, Шинку Шели Тутуң, байыркы түрк (уйгур) тили.
Abstract
Xuanzang, who traveled to India by crossing East Turkestan, Central Asia and Afghanistan between 629-645, is known as a great traveler, translator and scholar. Xuanzang's life story and his visit to India were later written as a separate work by his students around 650. At the beginning of the XI century Shinku Sheli Tutung translated this work, which was written in Chinese, into Old Turkic/Uyghur in East Turkestan.
In the ' Xuanzang Biography' written in the Old Uyghur script, there is some information about Old Turkish place names, peoples and history. One of them is the ethnonym Kyrgyz. In the part of the work where the skills of the Chinese emperor Taizong are praised, this ethnonym is mentioned in two places. In the first text, it is explained that Taizong fully researched Tibet, understood and knew the Kyrgyz completely, and that they were subject to China because he brought the right laws there. In the second text, it is described that the peoples of the north, including the Kyrgyz, came under Chinese rule. According to the general meaning of these texts, the Kyrgyz are a Turkish tribe that resides in the North of the Great Wall of China, which should be understood for China, that is, who they are to be known, and conquering them brings great prestige to China.
Keywords
The ethnonym Kyrgyz, ' Xuanzang Biography, Shinku Sheli Tutung, Old Turkic/Uyghur.